SING NDELOK

Senin, 11 April 2016

STASIUN TUGU


Stasiun Tugu 1

Dino Sabtu ,Stasiun Tugu, wanci Tabuh Telu

Tangi turu , Prasasat kanti mlayu
Kanti sabar Tekamu tak tunggu
Atiku bungah , lan anakmu ngguyu


Stasiun Tugu 2

Saben Minggu 
Nalika sang bagaskara ninggalke bumi
Sumedot rasane ati
Ora ono kowe ing wengi iki

PANGKUR

PANGKUR

Pangkur yaiku tembang kang isine ngongkon manungsa nyingkirake hawa nafsu angkara murka, angkara murka yaiku hawa nafsu kang nggrogoti sukmane dhewe. angkara murka bisa ndadekna manungsa iku lali marang kang ngawe urip lan angkara murka bisa ndadikna dhewe kuwi cilaka


3       5     5        5     5     3      3     3
Se - kar pang - kur kang wi - na - ra
3      5     5       6    1      1         1    1      2  3    3

Le - la - buh - an kang kang - go wong a- u - rip
5     6  1      1   1    23   23
A - la be - cik pu - ni - ka
1        6     5   5      5        5    5
Pra - yo - ga ka - wruh - a - na
3      5    6      5    3    1   1   1    1   212   3     3
A - dat wa - ton pu - ni ku di - pun ka - du - lu
5         6    1        1    1    1    1     1
Mi - wah ing - kang ta - ta kra - ma
1         2    3      1     2     3      32   1
Den - ka   es - thi  - si - ang - ra - tri




Guru Gatra, Guru Wilangan , Lan Guru Lagu

7,8,11,8,7,12,8,8     a,i,u,a,u,a,i


 SINOM
Yaiku gambaraken mangsa wayah enom, akeh pengarepan lan angen - angen
Nulada laku utama
Tumprape wong tanah Jawi
Wong agung ing ngeksiganda
Panembahan snopati
Kepati amarsudi
Sudaning hwa nafsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amemangun karya nak tyas ing sesame



Guru Gatra , Guru Wilangan, Lan Guru Lagu Tembang Macapat Sinom :


9,8,8,8,8,7,8,7,8,12       a,i,a,i,i,u,a,i,a

Suluk-Suluk Pedhalangan – Bag.01

 

Suluk-Suluk Pedhalangan – Bag.01

 
Suluk pedhalangan dapat dipersamakan dengan puisi atau sajak.
Kata-kata yg halus dan indah ,
dirangkai dengan persamaan , kemiripan pada suku-suku kata ,
ataupun persamaan vocal dan diucapkan dengan cara dilagukan.
Suluk berasal dari kata “su = indah , baik , lebih , utama” ,
dan “luk = lekuk , suara” ,
maka suluk bisa diartikan sebagai : “suara yg indah” ,
karena menyuarakan syair (tembang , sekar) dengan nada yg berlekuk ,
dengan nada yg begitu rendah namun kemudian meninggi dan sebaliknya.
Suluk yg berbahasa Jawa Kuno pada umumnya diambil dari Kakawin Bharatayudha ,
karya Empu Sedah dan Empu Panuluh di jaman Prabu Jayabaya (Kediri) ,
dan ada juga yg diambil dari Kakawin Ramayana.
Karenanya ada yg mengartikan suluk sebagai “puji” ,
mengingat seloka dalam kakawin bersifat doa , puja dan pujian.
Suluk dipergunakan untuk memberi penggambaran suasana sebuah adegan ,
atau saat pergantian dari sebuah pathêt (dapat diartikan sebagai : babak , bab).
Menurut pengggunaannya suluk terbagi menjadi :
1. Pathêtan , digunakan pada suasana yg tenang , damai.
2. Sendon , digunakan pada suasana sedih , trenyuh , haru.
3. Ada-ada , digunakan pada suasana ramai , menakutkan.
4. Grêgêt Saut , digunakan pada saat terkejut , marah.

Meski ada beberapa gagrag pagelaran ringgit wacucal (gaya pementasan wayang kulit) ,
yaitu gaya Surakarta (Solo) , gaya Yogya , gaya Banyumas dan gaya Jawa Timur ,
yg dapat dibedakan dari caturan (bahasa) , sabet (gerakan wayang oleh Dhalang) ,
karawitan (iringin musik tradisional) , termasuk juga suluk.
Namun masing-masing gagrag mempunyai aturan (waton) yg baku ,
termasuk juga tentang penggunaan suluk yg satu dan yg lainnya.
Bisa saja ada suluk dalam Pathêt Sanga ,
yg juga luwes (pantas) dipergunakan pada Pathêt Nêm atau Pathêt Manyura ,
ataupun sebaliknya , tergantung pada tokoh wayang yg tengah ditampilkan ,
ataupun suasana , adegan , pada pathêt tersebut.
Suluk adalah salah satu wahana bagi Sang Dhalang ,
untuk mempertunjukkan kemampuan dan penguasaannya dibabakan sastra dan swara.
 
=================================================
Suluk-suluk yg digunakan pada PATHÊT NÊM [1]
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Nêm Agêng [1]
Lêng lêng ramya nikang sasangka kumênyar ,
mangrêngga rum ning puri ,
mangkin ta pasiring ,
halêp ikang umah mas ,
lwir murub ing langit ,
têkwan sarwa manik ,
tawingnya sinawung ,
saksat sêkar ning suji ,
ungwan Banuwati yanamrêm mwang nata Duryudana.
     Indah mempesona cahaya rembulan yg terpancar ,
     menghias elok di keraton ,
     -membuat- semakin tiada bandingnya ,
     keindahan rumah kencana (pantisari) itu ,
     seakan -bersinar- menyala di langit ,
     apalagi oleh bermacam permata (manikam) ,
     -yg- berlapis -pada- tirainya ,
     bagaikan kembang yg dirangkai (dironce) ,
     -itulah- tempat Dewi Banowati bercengkrama dengan Prabu Duryudana.
 
Keterangan :
Tembang (Sekar) di atas disebut Sardulawikridita (Bermain macan galak) ,
menggambarkan keindahan keraton Hastina tengah malam saat bulan purnama.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Nêm Ageng [2]
Gwan (unggwan) sêmbah niréng hulun ,
kapurba risang murbèngrat ,
yéka kang asung mring wadu ,
mawèh boga sawêgung ,
masih ring dêlahan ,
gwan (unggwan) kanang amujwèngwang ,
ring jêng nataningrat ,
dutèngrat hutama manggiha nugraha ,
tarlèn siswa sagotra kang huwus minulya.
     Tempat menyembah sirnanya -ke-aku-an- ,
     berada dalam kekuasaan Sang Penguasa Jagad ,
     ialah yg memberi pada abdi (hamba) ,
     memberi makan (kehidupan) pada semua ,
     mengasihi sampai akherat.
     Adalah tempat hamba memuja ,
     pada Yang Luhur Raja yg mengatur dunia ,
     utusan di bumi yg utama semoga mendapat nugraha (berkah) ,
     tiada lain semua murid yg sudah mendapat kemuliaan.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Nêm Ageng [3]
Myat jroning wardaya ngrumpaka kakandha ,
nujwèng ari sajuga ,
Srinata suméwa lênggah dampar dênta ,
ing sitinggil binatara ,
ingadhêp punggawa ingajap pra kênya ,
rungkêp ing paséwakan ,
tintrim kang suméwa ,
samya anilingakên pangandikaning nata.
     Melihat dalamnya hati -keinginan- menggubah cerita ,
     pada suatu hari ,
     Sang Raja hadir duduk di singgasana gading (yg dimaksud : emas) ,
     di tempat -yg lebih- tinggi bagai dewa ,
     dihadap abdi kerajaan dikelilingi para gadis ,
     penuh sesak di balai pertemuan ,
     yg menghadap -merasa- segan ,
     semua memperhatikan ucapan sang raja.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Nêm Ageng [4]
Sri tinon ing paséwakan ,
busana manéka warna ,
sèbak puspitèng udyana ,
myang panjrahing sarwa rukma ,
rênggèng manik narawata ,
abra prabanya sumirat ,
kênyaring téja lêliwêran ,
lir kilat sisiring thathit ,
wimbuh gêganda mrik minging ,
katiyuping maruta manda ,
saparan mangambar kongas.
     Tampak indah di bangsal (tempat menghadap raja) ,
     pakaian beraneka warna ,
     semerbak wangi bunga bagai taman ,
     juga bertebaran -hiasan- serba emas ,
     hiasan permata dimana-mana ,
     gemerlap berkilauan cahayanya ,
     berpendar-pendar pantulan sinarnya ,
     seperti kilat yg menyambar-nyambar ,
     ditambah -lagi- bebauan yg -tajam- menusuk ,
     tertiup oleh angin sepoi-sepoi ,
     dimana-mana baunya tercium.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Nêm Ageng [5]
Nahanta Sri Narèndra ,
têdhak siniwaka ing sitinggil ,
sigra lênggah ing dampar kêncana ,
ingkang kapipit ,
pinatik mawa rêtna ,
sêsèmèkanira ingkang babut prangwêdani ,
rêp tidhêm pêrmanêm tan ana sabawané ,
walang myang awisik ,
kang kapyarsa mung swarané ,
abdi kriya gêndhing myang (masar ingkang) ,
samya nambut kardi ,
saya amimbuhi asri sênêng jroning panangkilan ,
sang Nata alon manabda.
     Begitulah , Sang raja ,
     hadir dihadap di tempat yg tinggi ,
     segera duduk di kursi emas ,
     yg disisi-sisinya ,
     dihiasi dengan batu permata ,
     pelapis tempat duduknya -adalah- permadani ,
     sunyi senyap tiada sedikitpun suaranya ,
     belalang dan binatang malam yg berbisik ,
     yg terdengar hanyalah suaranya ,
     kawula bagian musik (karawitan) dan kawula yg
     sedang mengerjakan tugas ,
     semakin menambah indah menyenangkan di dalam bangsal pertemuan ,
     sang raja pelahan bersabda.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Nêm Ageng [6]
Hyang Girinata nujwèng ri sajuga ,
duk samana suméwa ,
bathari-bathara ngampil upacara ,
ingajap putri swarga ,
andêr samya sêba ,
punggawa jawata rumahat ngantu sabda ,
dangu tan ngandika ,
nihan wijiling sabda.
     Hyang Girinata (Bathara Guru) pada suatu hari ,
     ketika itu berada dipertemuan ,
     dewa dewi ikut serta dalam upacara ,
     diharap para putri khayangan.
     Merata semua yg hadir menghadap ,
     prajurit , dewata , menunggu-nunggu ucapan (sabda) ,
     _Hyang Girinata- lama tiada berkata ,
     -seakan- tertahan keluarnya kata-kata.

Keterangan :
Jêjêr Kahyangan Jonggring Salaka.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Nêm Wantah [1]
Dahat sri dinulu rêrêngganing puri ,
ing gupit mandragini ,
yata pramèswari ,
nanggapi konduring raka ,
nata sang katong.
     Sungguh indah dilihat hiasan-hiasan keraton ,
     di ruang tempat tidur ,
     sesaat sang permaisuri ,
     menyambut kepulangan kakanda ,
     menghaturkan sembah -kepada- sang raja.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Nêm Wantah [2]
Prandéné kang wus sampurna ,
ing pangawruh tan samar woring dhiri ,
kang ngalingi wus kadulu ,
ngéla tan kalamatan ,
wruh ing wrana pambukané ,
tan kaliru jro liyêp layap karasa ,
saking prana pranawaning.
     Meskipun begitu yg sudah sempurna ,
     dalam pengetahuan (kebathinan) tak ragu menyatunya diri ,
     yg menghalangi sudah terlihat ,
     jelas tidaklah samar-samar ,
     tahu akan tirai pembukanya ,
     tidak salah dan dapat merasakan dalam keadaan antara tidur dan sadar ,
     dari hati yg telah mendapat penerangan (pencerahan).
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Girisa [1]
Lêngêng gati nikang hawan sabha-sabha ,
nikang Hastina.
samantara têkèng têgal Kuru ,
nararya Krêsna laku ,
sirang Parasurama ,
Kanwa , Janaka adulur Narada ,
kapanggih irikang têgal ,
milu ri karya sang Bhupati.
     Indah menyenangkan keadaan jalan bangsal pertemuan -keraton- ,
     menuju Hastina.
     Sementara sesampainya di tanah lapang Kuru (Tegal Kuru) ,
     perjalanan Prabu Kresna ,
     Sang Parasurama (Resi Parasurama atau Ramabargawa) ,
     Resi Kanwa , Prabu Janaka (raja di Mantili) bersama Bathara Narada ,
     bertemu di tanah lapang -Kuru- ,
     ikut membantu tugas sang Prabu -Kresna-.
 
Keterangan :
Tembang di atas menceritakan tentang perjalanan Prabu Kresna menuju Kraton Hastina ,
ketika menjadi duta pamungkas Pandawa.
Untuk meminta hak Pandawa atas separuh kerajaan Hastina pada Prabu Duryudana.
Di tegal (ara-ara) Kuru , Prabu Kresna dirawuhi Resi Parasurama , Resi Kanwa ,
Prabu Janaka dan Bathara Narada , yg berniat membantu Prabu Kresna.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Girisa [2]
Aglar ingkang samya sèba ,
pindha robing kang samodra ,
abra busananing wadya ,
pindha panjrahing puspita ,
têtindhihing pra prawira ,
rêkyana patih sudira ,
tidhêm kang samya suméwa ,
rumahab nilingkên sabda
saiyêg saêka praya ,
siyaga ngayahi karya ,
pakaryan ayahan praja.
     Tersebar merata semua yg menghadap ,
     seperti samudra yg tengah pasang ,
     gemerlap pakaian perang para prajurit ,
     bagai bunga-bunga yg bertebaran ,
     pemimpin para prajurit ,
     Raden patih yg pemberani.
     Senyap semua yg hadir menghadap ,
     dengan perhatian mendengarkan ucapan (perintah) ,
     satu pemikiran , satu tujuan , berniat ,
     bersiap melaksanakan tugas ,
     pekerjaan wajib untuk negara.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Girisa [3]
Umyang swaraning wadya ,
wus samapta munya ,
kêndhang gong bèri arêbut papan
ing sajuru-juru ,
tan ana liru prênah ,
rêkyana patih mangka cucuking ,
pra wadya kuswa ,
risang Wrêsniwira mahambêg sudira ,
prawira tumangguh.
     Ramai suara bala tentara ,
     sudah siap dibunyikan ,
     kendhang , gong , beri , silih berganti ,
     pada saat-saatnya ,
     tidak ada yg salah waktu (giliran) ,
     Raden Patih yg berada di paling depan ,
     -dari- para prajurit ,
     adalah ksatrya dari bangsa Wresni yg berwatak pemberani ,
     perwira yg tangguh.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Girisa [4]
Lagi èca wawan sabda ,
horêg kang sumiwa ,
gègèring pasèwakan ,
kathah ingkang narka ,
wontên dirada mêta ,
pêdhot saking wantilan ,
sawênèh anarka ,
kuda tilar pandêngan ,
glis nindya mantri aniti priksa ,
darunaning gati ,
dupi wus uninging gati ,
gya sowan ngarsa éndra.
     Sedang enak-enak bertukar pembicaraan ,
     geger semua yg hadir ,
     ribut di bangsal pertemuan ,
     banyak yg menduga ,
     ada gajah yg mengamuk ,
     lepas dari ikatan ,
     sebagian lain mengira ,
     kuda lari dari pemeliharanya ,
     segera petinggi mantri memeriksa ,
     sebab yg sebenarnya ,
     setelah mengetahui penyebabnya
     segera menghadap pada sang raja.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Girisa [5]
Tandhang Sri Baladèwa ,
nanggalanira pinusti ing asta ,
swandana umangsah ,
praptaning rananggana umiyat yitna ,
krura sru wirodra ,
kyai patih Pancatnyana ,
umangsah pêtuk samya wahana dwipangga ,
ngunda dhêndha.
     Prabu Baladewa bertindak ,
     Senjata Nenggala-nya dalam genggaman tangan ,
     bersiap untuk berperang ,
     tiba di medan peperangan melihat dengan waspada ,
     berseru dengan lantang dan galak ,
     kyai patih Pancatnyana (Patih dari Prabu Bomanarakasura) ,
     bertemu berhadapan -dan- sama-sama menaiki gajah ,
     saling sesumbar (menantang lawan).
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Girisa [6]
Yogya malih kinarya palupi ,
Suryaputra Narpati Ngawangga ,
lan Pandhawa tur kadangé ,
lyan yayah tunggil ibu ,
suwitèng Sri Kurupati ,
anèng nêgri Hastina ,
kinarya gul-agul ,
Manggala golonganing prang ,
Bratayudha ingadêgkên Sènapati ,
Ngalaga ing Kurawa.
     Juga baik sebagai teladan ,
     Suryaputra (putra Bathara Surya = Adipati Karna) Raja Ngawangga ,
     dan Pandhawa adalah saudaranya ,
     lain ayah -namun- satu ibu.
     Mengabdikan diri pada Sri Kurupati (Prabu Duryudana) ,
     di kerajaan Hastina ,
     sebagai yg diunggulkan (dijagokan) ,
     pemimpin golongan dalam perang Bharatayudha ,
     diangkat sebagai panglima perang ,
     dalam -golongan- Kurawa.

 

Suluk-Suluk Pedhalangan – Bag.02


Suluk-suluk yg digunakan pada PATHÊT NÊM [2]
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Girisa [7]
Kukusing dupa kumêlun ,
ngêningkên tyas sang apêkik ,
kawêngku sagung jajahan ,
nanging sangêt angikibi ,
sang Rêsi Kanèkaputra ,
kang anjlog saking wiyati.
Kagyat ri sang kapirangu ,
pinêngkul kinêmpit-kêmpit ,
dhuh sang rêtnaning bawana ,
ya ki tukang walang-ati ,
ya ki tukang ngênês ing tyas ,
ya ki tukang kudu gêring.
     Asap dupa bergulung pelahan membumbung ,
     sang ksatrya rupawan bersemedi (mengheningkan cipta dan rasa) ,
     seluruh wilayah dalam rengkuhan ,
     namun sangatlah tidak sewajarnya ,
     Sang Resi Kanekaputra (Bathara Narada) ,
     yg tiba-tiba turun dari langit.
     Terkejut – sang ksatrya- yg hatinya tengah dalam kebimbangan ,
     dirangkul erat-erat ,
     dhuh sang permata jagad ,
     ya inilah yg membuat kawatir ,
     ya inilah yg membuat hati bersedih ,
     ya inilah yg membuat sakit diri sendiri.
 
Keterangan :
Dua bait (rong pada) tembang Kinanthi di atas ,
menceritakan tentang Rama Wijaya yg tengah bersemedi.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Girisa [8]
Mangalad-alad dahana ,
sumundhul marang akasa ,
kukusing dupa ngambara ,
umêsat mring antariksa ,
pan sigra Sri Naranata ,
sêdhakep saluku juga ,
amêpêt babahan nawa ,
ngêningkên pancadriya ,
sirna sagung kang rasa ,
sajuga sinidhikara ,
maminta sihing Jawata.
     Api berkobar-kobar ,
     -seakan- menyentuh sampai angkasa ,
     asap dupa bergulung-gulung membumbung ,
     dengan cepat menuju ke angkasa ,
     lalu segera Sri Naranata (Sang Raja) ,
     bersemedi menyatukan -kedua- kaki ,
     menutup sembilan lubang hawa (yg ada pada diri manusia) ,
     mendiamkan semua gerak (aktifitas) lima indra ,
     sirna semua rasa (rasa panca indera) ,
     terpusatkan pada satu doa ,
     memohon belas kasih Dewata.
 
Keterangan :
Sembilan lubang hawa yg ada pada manusia adalah ,
ubun-ubun , dua mata , dua telinga , dua lubang hidung , mulut , kemaluan dan dubur.
Panca indra adalah telinga , mata , lidah , hidung , perasa.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Jangkêp Sléndro Nêm
Tan samar pamoring suksma ,
sinuksmaya winahya ing ngasêpi ,
sinimpên têlênging kalbu ,
pambukaning warana ,
tarlèn saking liyêp layaping aluyup ,
pindha pêsating supêna ,
sumusuping rasa jati.
     Tak ragu-ragu dengan menyatunya Sang Suksma ,
     dihayati dan dinyatakan disaat hening (sunyi) ,
     disimpan dalam lubuk hati.
     Pembuka tabir penghalang -itu- ,
     tiada lain dari keadaan antara tidur (lupa) dan sadar (ingat) ,
     seperti masuk ke alam mimpi ,
     hadirnya rasa yg sejati.
 
Keterangan :
Ada-ada di atas adalah tembang pangkur ,
petikan dari “Serat Wedhatama” bait ke 13 ,
(yg masih dipertanyakan tentang pengarang yg sesungguhnya ,
R. Ng. Ronggowarsito ataukah KGPAA. Mangkunegara IV).
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Nêm Jugag
Hanjrah ingkang puspita rum ,
kasiliring samirana mrik ,
sêkar gadhung kongas gandanya ,
mawèh raras rênaning driya.
     Harumnya bunga menyebar ,
     wanginya terbawa hembusan angin ,
     kembang gadhung semerbak baunya ,
     membuat hati amatlah senang.
 
———————————————————————————————————————-
 
Sêndon Pananggalan
Siyang tan para ratri ,
amung cipta pukulun ,
tan ana liyan kaèksi ,
mila katur kang cundhamanik ,
prasasat ragêng ulun kang sumêmbah ,
munggwing padanta prabu ,
mwang kagungan singsim ,
sasat sampun prapti ,
katon asta pukulun ,
wulaten Narpati ,
rama dèwaningsun.
     Siang ataupun malam ,
     hanyalah memikirkan paduka (Dewata) ,
     tiada lain yg terlihat ,
     maka -hamba- persembahkan cundhamanik (permata yg paling indah) ,
     seakan-akan badan hamba-lah yg menyembah ,
     berada di kaki raja ,
     juga yg memiliki cincin ,
     seakan sudah tiba ,
     nampak tangan paduka (Dewata) ,
     lihatlah raja ,
     ayah dewa hamba.
 
———————————————————————————————————————-
 
Sêndon Tlutur Pathêt Nêm
Hadap para hapsari ,
tinonton sang dwija ,
kadya nggéwor jiwa ,
kagagas ing tyas ,
dahat kèwraning karyanira ,
datanpa antuk samya ,
myat rêngganing prabata ,
roning kadhêp kumêlap ,
pindha pangawéné sang dwija ,
lunging gadhung malêngkung ,
katiyup ing maruta manda.
     Dihadap para bidadari ,
     dilihat sang pandhita ,
     seakan membuat perasaan bercampur aduk ,
     terasakan dalam hati ,
     sangat kesulitan dengan apa yg musti dikerjakan ,
     tiada mampu semuanya ,
     melihat hiasan-hiasan gunung ,
     dedaunan yg bergerak-gerak (memantulkan cahaya) ,
     seperti lambaian tangan sang Pandhita ,
     batang -pohon- gadhung tertunduk ,
     tertiup oleh semilirnya angin.
 
———————————————————————————————————————-
 
Sêndon Kloloran
Galak ulat kadi thathit abarung ,
kang pamulu , alus manis mawèh kung ,
sêmbada kang adêdêg mandarangkung ,
agorèh pantês dadya malatkung.
     Tampak galak seperti kilat menyambar ,
     raut wajahnya , -namun- halus dan manis menyenangkan (tutur katanya) ,
     seimbang perawakan -yg- tinggi semampai ,
     membingungkan , patut menimbulkan rasa kasih -yg melihat-.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Hastakuwala Alit
Mundhur sang rêkyana patih ,
undang mring pra wadya bala sawéga ,
umyung swaranipun bêndé bèri ,
gubar gurnang kalawan ,
puksur tambur suling ,
pêpandèn tunggul daludag ,
bandhèra mwah kakandha mawarna warna ,
pindha jaladiyan asri kawuryan.
     Mundurlah sang senapati (raden patih) ,
     -lalu- memanggil para bala tentara -agar- bersiap siaga ,
     ramai suara bende dan gong ,
     gubar , gurnang , juga ,
     puksur , tambur , suling ,
     berbagai umbul-umbul ,
     juga berbagai -bentuk- bendera berwarna-warni ,
     terlihat indah bagai samudra.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Hastakuwala Agêng
Grag-grag andhêmaning kang ,
jaran mrik magalak ,
gênti manitih pamêkak ira ,
ri sang sudarsana dahat ,
kêndhali rangah manjing ,
lak-lakané kuda ngrik mijil rah ,
kadya tuk sumarambah ,
mung jir … mung jir … mung jir …
yaksa têmahan krora sru manaut ,
yitna sang narpatmaja.
     grag-grag suara kaki -kuda melangkah- ,
     kuda meringkik galak ,
     silih berganti memekakkan ,
     -dengan- sangat sang sudarsana (teladan) ,
     menarik tali kendali masuk ,
     langit-langit mulut kuda , meringkik -seakan- mengeluarkan darah ,
     seperti mata air yg memancar dan mengalir ,
     mung jir … mung jir … mung jir …
     raksasa lalu berteriak keras dan menerkam ,
     waspada sang putra raja.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Budhalan Mataraman
Énjing bidhal gumuruh ,
saking nagri Wiratha ,
kèhing kang balakoswa ,
abra busananira ,
lir surya wêdalira ,
saka ing jalanidhi ,
arsa madhangi jagad ,
duk mungub mungub anèng ,
anèng pucaking wukir ,
mêrbabak bang sumirat ,
kênèng soroting surya ,
mèga lan gunung gunung.
     -saat- pagi berangkat -dengan- suara gemuruh ,
     dari kerajaan Wiratha ,
     banyaknya bala tentara ,
     gemerlap pakaian perangnya ,
     keluarnya seperti matahari terbit ,
     dari samudra ,
     hendak menerangi jagad raya ,
     -seperti mata air yg menyembur- ketika berada ,
     berada di puncak gunung ,
     bersorot merah menyala ,
     terkena cahaya matahari ,
     awan dan gunung-gunung.
 
Keterangan :
Sekar Salyarini ini menggambarkan berangkatnya barisan Pandawa ,
dari kerajaan Wiratha menuju padang Kurusetra menjelang Bharatayuddha.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Mataraman [1]
Rikat lampahireng rata ,
tan antara praptèng sukuning arga ,
éram tumingaling ,
pakuwon asriné dhêndhêng saéngga praja ,
umung kang pradangga ,
busêkan kang janma.
     Cepat lajunya kereta ,
     tak berapa lama sampai di kaki gunung ,
     mengherankan apa yg terlihat ,
     indahnya pesanggarahan (pondok) tidak ubahnya seperti keraton ,
     ramai suara gamelan ,
     berjubel (banyak sekali) orang -di sana-.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Mataraman [2]
Rasêksa prayitna anggrong krura wiroda ,
bêgor swara gurnita ,
samya sikêp sanjata ,
samarga girang-girang ,
mintonkên krodanira.
     Raksasa waspada berteriak keras amat galak (krura = wiroda) ,
     -seakan- suara guntur bergemuruh ,
     semua bersiap dengan senjata ,
     sepanjang jalan bergembira ,
     mempertontonkan watak mereka.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Mataraman [3]
Ènjing nêmbang têngara ,
gumuruh bidhaling wadya
sadaya samya samapta ,
abra busananira ,
samya sikêp sanjata ,
tumbak kêris pêdang ,
lan bandhèra warna-warna.
     -di waktu- pagi membunyikan tanda ,
     bergemuruh suara para prajurit -ketika- berangkat ,
     semua bersiap siaga ,
     berkilauan pakaian perangnya ,
     semua memegang senjata ,
     tombak , keris , pedang ,
     dan bendera yg beraneka warna.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Mataraman Jugag
Ridhu mawor , mangawur-awur wurahan ,
têngaraning ajurit ,
gong maguruh gangsa ,
têtêg kaya butula ,
wor panjriting turangga èshti ,
rêkatak ingkang ,
dwaja lêlayu sêbit.
     Debu bercampur -angin- , bersebaran -bagai- badai ,
     pertanda untuk berperang ,
     suara gong gamelan bergemuruh ,
     ditabuh seakan tembuslah (ke sisi lain gamelan) ,
     bercampur dengan jeritan kuda -dan- gajah ,
     suaranya -kayu patah- ,
     bendera lusuh robek.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Kêdu
Myat langêning kalangyan ,
aglar pandam muncar ,
tinon lir kêkonang ,
surêm soroting tan padhang ,
kasor lan pajaring ,
purnamèng gêgana ,
dhasaré mangsa katiga ,
ima anawêng ing ujung ancala ,
asênên karya wigêna ,
miwah isining wana ,
wrêksa gung tinunu.
     Melihat indahnya tempat yg disukai ,
     bertebaran suluh (dilah) menyala ,
     terlihat seperti -cahaya- kunang-kunang ,
     sinarnya suram tidaklah terang ,
     kalah dengan -sinar- yg dipancarkan ,
     -oleh- purnama di angkasa ,
     karena memang musim kemarau ,
     (mangsa katiga antara 22 Juni – 18 September)
     awan yg menutupi puncak gunung ,
     bersorot menyedihkan ,
     juga isi hutan ,
     pohon besar terbakar.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Lasêm
Dèning utamaning nata ,
bêrbudi bawa laksana ,
liré bêrbudi mangkana ,
lila lêgawa ing driya ,
agung dènnya paring dêdana ,
anggêganjar sabên dina ,
liré kang bawa laksana ,
anêtêpi pangandika.
     Yg disebut hal-hal utama seorang raja ,
     berbudi luhur , berwibawa dalam tindakan ,
     contohnya berbudi luhur adalah ,
     rela dan berbesar hati ,
     banyak sumbangan yg diberikannya ,
     memberi ganjaran setiap hari ,
     contohnya berwibawa dalam tindakan ,
     melaksanakan apa yg telah diucapkannya.
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Lindur
Nêmbang têngara mundur ,
sawadyané nêdya kondur ,
marang jroning puraya ,
cèlèng kukila kang katrajang gingsir ,
samya amangingkis ring ron karuwah ,
sangsaya sangêt palayuna bala.
     Membunyikan tanda -untuk- mundur ,
     semua prajurit hendak kembali ,
     ke dalam keraton.
     celeng (babi hutan) -dan- burung yg tertabrak segera menjauh ,
     semua -yg- bersembunyi didaun-daun tersibak ,
     semakin cepat larinya para prajurit


Suluk-Suluk Pedhalangan – Bag.03


Suluk-suluk yg digunakan pada PATHÊT SANGA [1]
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Sanga Wantah [1]
Sangsaya dalu araras ,
abyor kang lintang kumêdhap ,
titi sonya têngah wêngi ,
lumrang gandhané puspita ,
karênghyan ing pudyanira ,
sang dwijawara mbrêngêngêng ,
lir swarané madubranta ,
manungsung sarining kêmbang.
     Malam semakin indah ,
     -oleh- memancar cahaya bintang berkerlipan ,
     sunyi senyap tengah malam ,
     semerbak bau harumnya bunga.
     Terdengar suara doa dilantunkan ,
     -oleh- sang pandita utama -dengan suara- bergumam ,
     bagaikan suara kumbang ,
     -yg- menjemput sarinya bunga.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Sanga Wantah [2]
Dhêdhêp tidhêm prabawaning ratri ,
sasadhara wus manjêr kawuryan ,
tan kuciwa mêmanisé ,
mênggyêp sri natèng dalu ,
siniwaka sanggya pradasih ,
aglar ning cakrawala ,
winulat anglangut ,
prandéné paksa kèbêkan ,
saking kèhé tranggana kang sumiwi ,
wirata tanpa sêla.
     Sunyi senyap suasana malam ,
     rembulan sudah nampak -memancarkan sinarnya- di angkasa ,
     keindahannya tidaklah mengecewakan ,
     seperti layaknya raja di malam hari ,
     dihadap dan dikelilingi para kawula (abdi) ,
     terbentang di angkasa ,
     terlihat tiada batasnya ,
     meskipun begitu tampak sesak ,
     oleh sedemikian banyaknya bintang yg menghadap ,
     merata tiada bersela.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Sanga Wantah [3]
Mulat mara sang Harjuna sêmu kamanungsan ,
kasrêpan ri tingkahing musuh niran ,
padha kadang aywa taya wang wanèh ,
hana pwang anak ing yayah mwang ibu lèn uwanggéh paman ,
makadi narpa Salya Bhisma ,
sira sang dwijanggih guru.
     -ketika- melihat mereka (barisan Kurawa) Arjuna merasa trenyuh ,
     sedih akan keberadaan (status) musuh-musuhnya ,
     semua adalah saudara , bukanlah orang lain ,
     ada keponakan dari -garis- ayah dan ibu atau -terhitung- paman ,
     seperti Prabu Salya , -dan- Resi Bhisma ,
     beliau adalah Sang Pandhita juga adalah guru.
 
Keterangan :
Ketika barisan Pandawa dan barisan Kurawa berhadap-hadapan di padang Kurusetra.
Perasaan Arjuna menjadi bimbang , trenyuh , menyadari bahwa yg akan dihadapinya ,
adalah terhitung saudara , paman , keponakan , sepupu , sahabat , juga sang guru.
Prabu Bathara Kresna lalu memberi wejangan tentang sejatinya hidup.
Wejangan itulah yg kemudian dikenal sebagai Bhagawadgita.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Sanga Jugag [1]
Hascarya Parta wêkasan muwah ékatana ,
yèka wisanggêni maya ,
Sang Hyang I Supradipta.
     Sang Parta (Harjuna) amat menyukai pemberian panah ,
     yaitu wisanggeni utama ,
     -dari- Sang Hyang I Supradipta (bercahaya luar biasa).
 
Keterangan :
wisanggeni = wisa + a (atêr-atêr , awalan) + gêni = bisa yg berapi
(Racun yg bila terkena terasa panas).
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Sanga Jugag [2]
Mangu-mangu manguwung ,
wang-wang winangun mangêni ,
nênangi onênging nala.
     Ragu-ragu menyelimuti ,
     enggan menjadikan tak ada keinginan ,
     membangkitkan hasrat (keinginan) di hati.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Sanga Jugag [3]
Lir sadpadèngsun tumiling ngulati ,
midêring tanah anon sêkar warsiki.
     Aku seperti kumbang yg melihat , mencari ,
     kesana-kemari memperhatikan kembang warsiki.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Sanga Ngêlik [1]
Nihan siswa umatur ,
marang risang maha yogi ,
sang wipra kadiparan ,
karsané Hyang Hotipati ,
yogya saliring warna ,
kang gumêlar anèng bumi ,
mugi ulun têdahna ,
tandya sang wiku hanjarwi.
     Seperti itu murid berkata ,
     kepada sang maha pandhita.
     Sang pandhita bagaimanakah ,
     kehendak Hyang Hotipati (Bhatara Guru) ,
     -tentang- kebaikan berbagai macam ,
     yg tersebar di muka bumi ,
     semoga hamba diberitahukan.
     Segeralah sang pandhita menjelaskan maknanya.


Suluk Pathêt Sanga Ngêlik [2]
Brêmara rèh manguswa ambrêngêngêng ,
kadi karênaning kaswasih ,
anèng marga amalatkung ,
Sang Ganda Wastratmaja ,
lêng-lêng lalu angulati ,
surya mangrangsang wayah ,
kumyur hamarawaryanta.
     Berdenging -suara- kumbang hendak mencium -bunga- ,
     seperti terpikat -oleh- senandung ,
     di jalan , -yg- menimbulkan rasa kasih ,
     Sang Ganda Wastratmaja (Bima , Wrekodara).
     Terpesona ketika melihatnya ,
     sang surya menjarahi waktu ,
     semburat merah cahayanya.
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Sanga Ngêlik [3]
Jrudêmung ingèla-èla ,
kawilêt lang-langan lalu ,
lêng-lêng kalingan kalulun ,
kalangên langêning brangta ,
ngarang mirong rangu-rangu ,
karungrungan maring riya ,
riyaning tyas lir tinutus.
     Jurudemung dipuja-puja ,
     bercampur menyatu -dengan- rasa amat suka ,
     bahagia bergulung tertutupi ,
     dihias rasa suka -seperti- jatuh cinta ,
     mengarang -dengan- susah dan ragu-ragu
     -karena- suka akan masa lalu ,
     disitulah hati seperti diperas.
 
Keterangan :
Jurudemung : 1. Tukang gendhang (penabuh kendang).
2. Nama sekar (tembang) tengahan.


Suluk-Suluk Pedhalangan – Bag.04


Suluk-suluk yg digunakan pada PATHÊT SANGA [2]
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Grêgêt Saut Wana Wasa [1]
Bumi gonjang ganjing langit kêlap-kêlip ,
katon lir kincanging alis risang mawèh gandrung ,
sabarang kadulu wukir moyag-mayig ,
saking tyas baliwur lumaris anggandrung ,
Dhuh Sang Ri Sumitra ,
tanlyan (tan ana lyan) paran reh kabeh sining wana ,
nangsaya maringsun.
     Bumi bergerak-gerak (gempa) , langit gelap kilat menyambar-nyambar ,
     tampak seperti gerak alis orang yg sedang kasmaran ,
     semua yg terlihat -seperti- gunung yg bergoyang-goyang ,
     dari hati yg kacau -iapun- berjalan memikat ,
     (dan berujar) Dhuh Sang Adi Sumitra ,
     tiada yg lain , mengapa semua isi hutan ,
     menganiaya pada diriku.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Grêgêt Saut [2]
Irika ta sang Gathotkaca ,
kinon mapag Arkasuta ,
têkapira Krêsna ,
Parta manêhêr muji saktinira.
sang inujaran wawang ,
masêmu garjita harsa marêk ,
mawacana bagya yan hana ,
pakon ri patik narpati ,
     Maka ketika Sang Gathotkaca ,
     diperintahkan -untuk- menghadapi Putra Bathara Surya (Prabu Karna) ,
     oleh Prabu Kresna ,
     Parta (Arjuna) kemudian memuji kesaktiannya.
     Yg diomongi (Gathotkaca) segera ,
     terbombong , -dengan- gembira mendekat (ke Prabu Kresna) ,
     berkata : merasa berbahagia
     -mendapat- perintah oleh paduka kepada hamba.
 
Keterangan :
Sekar ini menceritakan ketika Bharatayudha di hari ke 14 ,
Prabu Kresna memberi perintah kepada Gathotkaca untuk menghadapi Prabu Karna.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Grêgêt Saut [3]
Sigra kang bala tumingal ,
acampuh samya mêdali ,
lwir thathit wilêting ganda ,
dhanghyang gung manguncang niti ,
bénjang sang aji mijil ,
lathinya mêdali wuwus .
trustha sura wilaga ,
kaya buta singa wrêgil ,
pasthi jangga dhêndhanya mangambak baya.
     Dengan segera prajurit yg nampak ,
     bercampur saling menyerang.
     Seperti kilat menyambar beradunya wewangian ,
     pandhita agung terus melemparkan kemayan (aji-aji , ilmu gaib).
     Besok Sang Raja keluar ,
     mulutnya mengucapkan kata.
     Lalu dengan berani ,
     seperti raksasa yg menyebar ,
     mengarah ke leher pukulannya menebar maut.
 
Keterangan :
Sekar Sinom di atas ,
digubah dari Serat Aji Pamasa karangan R.Ng. Ranggawarsita.
Aslinya ada 4 bait (patang pada) , dari tiap bait masing-masing diambil 2 baris ,
kecuali bait ke 4 , diambil 3 baris.
Sehingga ketika diterjemahkan , maknanya nampak tidak secara luwes berkaitan.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Grêgêt Saut [4]
Buta Pandawa tata gati wisaya ,
indriyaksa sara maruta ,
pawana bana margana ,
samirana lan warayang ,
panca bayu wisikan gulingan lima.
     Raksasa , Pandhawa , angin , angin , senjata ,
     raksasa , panah , angin ,
     angin , panah , panah ,
     angin dan angin ,
     lima , angin , angin , tempat tidur , lima (angka : 5).
 
Keterangan :
Dalam ketentuan “Candra Sengkalan Lamba” ,
angka tahun yg disandikan dalam kalimat ,
semua kata benda tersebut di atas melambangkan angka 5.
Meski sama-sama berarti “angin” , masing-masing memiliki makna yg berbeda ,
samirana adalah angin yg bertiup sepoi-sepoi , wisikan adalah angin malam hari ,
maruta adalah angin besar , maruti adalah angin kecil , dsb.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Grêgêt Saut [5]
Kadangmu warahên dèn bêcik ,
besuk amêndhêma baris prayitna ,
aywa saranta wong ing Dwarawati ,
tinimpês pan iku awak Pandhawa.
     Beritahu temanmu , sebaiknya ,
     besok buatlah baris dalam paritan dan waspada ,
     tidak perlu bersabar orang-orang di Dwarawati ,
     dihabisi , sebab itu golongan Pandawa.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Grêgêt Saut [6]
Dhadha muntap lir kinêtap ,
duka yayah sinipi ,
jaja bang mawinga wêngis ,
kumêdhot padoning lathi ,
nétra kocak mangondhar andhir ,
kêrot-kêrot kanang waja ,
idêpnya mangalacakra ,
wadananira mbranang ,
lir kêmbang wora-wari ,
sinosog mêrang sagêdhèng ,
bêl mubal dahana.
     -Kemarahan- di dada seketika memuncak seperti ditampar ,
     marah yg amat sangat ,
     dada memerah menyorotkan kebengisan ,
     bibirnya bergerak gemetaran ,
     bola mata -seakan- kocak dan berputar-putar ,
     berkerotan (gemelatuk) -suara- gigi beradu ,
     bulu mata -melingkar- seperti surya ,
     wajahnya memerah ,
     seperti -merahnya- kembang wora-wari ,
     -seakan bila- disogok batang padi dua ikat ,
     seketika mengeluarkan api.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Palaran
Rasêksa gora rèh kagiri-giri ,
gêngnya lir prabata ,
abang kawlagar ,
manguwuh ing mungsuh ,
haminta lawan ,
anggro sru singanabda ,
kadyènggal hyun manubruka.
     Raksasa besar bertingkah menakutkan ,
     tinggi besarnya seperti gunung ,
     merah menyala -seperti terbakar- ,
     berseru kepada musuh ,
     meminta lawan tanding ,
     mengerang-erang dengan keras ,
     seperti hendak segera menubruklah -raksasa itu-.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Bima mlumpat [1]
Umangsah ambêk pêjah ,
cancut gumrêgut manjing ,
samudra tulya dreng ,
wiraganya lêgawa ,
banyu sumaputing wêntis ,
meleg ing angganira ,
sumingêp anampêki ,
migêg jangga kang warih ,
katon naga kumambang gêngnya sawukir anak ,
ngakak galak kumêlap.
     Menghampiri -dan- bersiap -untuk- mati ,
     tanpa ragu -dan- segera masuk
     samudra , tetap -dengan- niat yg besar ,
     sikapnya pasrah ,
     air -samudra- disibakkan dengan betis ,
     memercik kebadannya ,
     tersibak memukuli ,
     tercekat air ludah di leher ,
     tampak naga mengambang besarnya se-anakan gunung (bukit) ,
     mulut menganga menunjukkan -sifat- galak.

Suluk-Suluk Pedhalangan – Bag.05


Suluk-suluk yg digunakan pada PATHÊT SANGA [3]
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Bima mlumpat [2]
Manganjur lakuning angin ,
guntur agraning arga ,
gora gurnita kagiri-giri ,
horêg bumi prakêmpita ,
padhola mangambak-ambak ,
udan dêrês wor lan lésus ,
sindhung riwut magênturan ,
situ-situ banda layu.
     Menindih gerak lajunya angin ,
     runtuh pucuknya gunung ,
     suara guruh menggelegar menakutkan ,
     bumi berguncang seperti gempa ,
     debu bertebaran berterbangan ,
     hujan deras bercampur dengan angin topan ,
     prahara tak henti-hentinya ,
     tanggul dan bendungan hancur.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Manggalan
Yaksa gora ri sêdhêng narèndra ,
yaksa lêlaku ,
kana walèng ingkang ,
gambira marangah ,
angisis siyung amêtu prabawa ,
lésus prakêmpa gora mawalikan ,
ditya durbalarsa ,
mrih curnaning lawan ,
wiratin (wiratri ?) rodra.
     Raksasa bersuara keras ketika bertemu sang raja ,
     raksasa berjalan ,
     ketika itu sedang sendiri ,
     gembira membuka mulut lebar-lebar ,
     memamerkan taring mengeluarkan hawa ,
     angin puyuh gempa besar ,
     raksasa berniatan jahat ,
     agar musnahlah musuh ,
     kesaktiannya menakutkan.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Hasta Kuwala Pathêt Sanga [1]
Mênthang gandewa sudibya ,
bintala rinukmi gadhing ,
kaya kayu kumuning ,
anrusing gigir ,
praptèng jaja surara ,
manjing pakêkêsan ingkang ,
dharat prapta lancaran panah tan katon.
     Merentang busur sakti ,
     busur dihias seperti emas -dengan- gading ,
     seperti kayu berwarna kekuningan ,
     terus sampai ke punggung -busur- ,
     sampai di dada ..?..
     masuk ke tempat penghancuran
     tiba daratan melepaskan anak panah tak nampak
 
Catatan :
pakekes = panglebur
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Hasta Kuwala Pathêt Sanga [2]
Mênthang gandèwa sudibya ,
bintulu marcu gadhing ,
paryanya kumuning ,
kang trisula panggah ,
rikata apamuk ,
watgata anatas ,
pêgat jangganira swuh ,
mêngsahira sirna.
     Merentang busur sakti ,
     bercorak api emas ,
     menyorotkan warna kekuningan ,
     trisula kokoh ,
     segera mengamuk ,
     dengan cepat meyambar ,
     putus terpenggal lehernya ,
     sirnalah musuhnya.
 
———————————————————————————————————————-
 
Sêndhon Elayana (Abimanyu)
Lila ana mati-mati
wruha met wilasa
manglana mangapitira
rakwatangan sang Harya
ndan maham tukup riku susunya
lila ana mati-mati
wruha met wilasa radèn
     Benar ada -yg- mati ,
     ketahuilah agar punya rasa kasihan ,
     terpisah lengannya ,
     dari tubuh sang satrya ,
     ..?.. ..?.. ..?..
     Benar ada -yg- mati ,
     ketahuilah agar punya rasa kasihan ,
 
Catatan :
tukup = tungkul , tutup
riku = ngriku
 
———————————————————————————————————————-
 
Suluk Pathêt Jingking
Tunjung mbang têraté ,
irim-irim atap ,
taping kayu apu ,
asrining lêlumut ,
kangkungira ijo ,
sri gadhing diwasa ,
rêtnaning rêjasa ,
kêmbang karang sungsang ,
bogêmé araras , radèn ,
kêmbangira karang sungsang.
     Teratai berbunga merah ,
     -kembang- irim-irim bertumpuk ,
     trap susunnya kayu api ,
     -tampak- indahnya -karena- berlumut ,
     tanaman kangkungnya hijau ,
     -kembang- sri gadhing mekar ,
     sarinya indah ,
     kembang karang sungsang ,
     buah bogemnya indah menyenangkan , raden ,
     kembangnya karang sungsang.
 
Keterangan :
Di Surabaya , buah pohon bakau (mangrove) dikenal dengan nama bogem.
Seingat penulis , ada juga daerah (di Jawa Tengah) ,
yg menyebut nama lain sejenis woh-wohan (buah) , dengan nama bogem.
 
———————————————————————————————————————-
 
Sêndhon Rancasih
Lawa-lawa gumandhul ing pang kêbêt-kêbêt ,
lir milu susah yen ta bisa muwus ,
pagéné Pandhawa tan ana tumut ,
pribadi aminta prajanta sêpalih ,
kang sêkar tanjung ruruh ambêlasah ,
lêsah kadi susah ngèsah kapisah ,
sumrambah ing kisma.
     Kelelawar-kelelawar bergantungan di dahan mengepakkan sayap ,
     seakan ikut sedih seandainya bisa berkata ,
     mengapa Pandhawa tidak ada yg ikut ,
     sendiri meminta separuh kerajaan (Hastina).
     Kembang tanjung gugur berserakan ,
     layu seperti sedihnya pergi terpisahkan (dengan yg dicintai) ,
     bertebaran di tanah.
 
———————————————————————————————————————-
 
Sêndon Tlutur
Surêm surêm diwangkara kingkin ,
lir manguswa kang layon ,
dènnya ilang mêmanisé ,
wadanira landhu ,
kumêl kucêm rahnya maratani ,
marang salaranipun ,
nêlês déning ludira kawangwang ,
gêgana bang sumirat.
     Suram temaram sang surya bersedih ,
     seakan mencium jasad itu ,
     sebab hilang keindahannya ,
     raut wajahnya layu ,
     kumal mengenaskan , darahnya merata ,
     ke sekujur badannya.
     Tampak basah oleh darah -badannya-.
     Angkasa bersirat -cahaya- kemerahan.
 
———————————————————————————————————————-
 
Ada-ada Jugag
Dèwa nyugata marang surèng prang
ngudani arum-arum
ngêndhanu ing ngawiyat
     Dewa menyuguhi -mereka- yg berperang -dengan- gagah berani ,
     -dengan- menebarkan wewangian -laksana hujan- ,
     bagai awan tebal di angkasa.
 

Suluk-Suluk Pedhalangan – Bag.06 (Selesai)


Suluk-suluk yg digunakan pada PATHÊT MANYURA.
———————————————————————————————————————-

Suluk Pathêt Manyura Wantah
Mèh rahina sêmu bang Hyang Aruna ,
kadi nétrané ogha rapuh ,
sabdané kukila ring kanigara ,
sakêtêr kêkidungan ningkung ,
lir wuwusing winipanca ,
papêtaking ayam wana ring pagagan ,
mêrak anguwuh ,
brêmara ngrabasa kusuma ring parahasyan arum.
     Menjelang fajar bersirat kemerahan Sang Surya ,
     seperti mata yg sedang sakit ,
     ocehan burung engkuk di pohon kanigara ,
     bagai rintihan -orang- yg sedang jatuh cinta ,
     seperti suara seruling winipanca (suling India) ,
     kokok ayam hutan di ladang ,
     -suara- merak mengundang ,
     kumbang merusak (menyetubuhi) bunga di kamar tidur harum (indah).

Keterangan :
Sekar Wisarjita ini menceritakan keadaan di kerajaan Hastina saat menjelang fajar.
Ketika Prabu Kresna sebagai duta Pandawa beristirahat di kediaman Sang Widura ,
untuk esok paginya berunding dengan pihak Korawa.

———————————————————————————————————————-

Suluk Pathêt Manyura Wantah [2]
Prapta Ngastina ingkang samya nèng jro pura ,
kadya duk angkatira Sang Séna ing nguni ,
Resi Durna lan Bhisma ,
miwah kang para rayi natèng Ngawangga ,
lan narpati Mandraka.
     Sesampainya di Hastina , semua yg berada di dalam keraton ,
     masih seperti berangkatnya Sang Sena (Bima) , saat diceritakan ,
     Resi Drona dan Maharesi Bhisma ,
     juga para adik , Raja di Ngawangga ,
     dan Raja Mandraka (Prabu Salya).

———————————————————————————————————————-

Suluk Pathêt Manyura Wantah [3]
Bayung lan bayêm bayêyêt anggung angrêmbayung ,
rawé-rawé ring rawan kara taru ,
turi karandang gondhang ,
kêdondong dhêndhêng sasanding ,
dung-dungan gudo ,
bêngok-bêngok manguk-manguk.
     Lembayung dan bayam tumbuh rapat -dan- rimbun
     -tanaman yg- menjulur-julur seperti awan di pohon
     -kembang- turi bergantungan setinggi leher ,
     dua buah kedondong sama besarnya berjejer ,
     ..?.. ..?..
     berteriak-teriak , berjalan-jalan ,

———————————————————————————————————————-

Suluk Pathêt Manyura Jugag
Yahni yahning talaga kadi langit ,
mambang tang pas wulan upama nika ,
wintang tulyang kusuma ya sumawur ,
lumra pwèkang sari kadi jalada.
     Airnya bening , telaga -luas- bagai langit ,
     bulus yg mengambang seumpama bulan (bulatnya) ,
     bintang seperti bunga yg bertebaran ,
     tepung sari -bunga- berserakan seperti awan.

Keterangan :
Sekar Bhramarawilasita di atas menggambarkan keadaan di Suwelagiri (gunung Suwela) ,
tempat pesanggrahan Sang Rama Wijaya beserta bala prajurit wanara (kera) ,
ketika menyerang kerajaan Alengka (Ngalengka) melawan Prabu Dasamuka.

———————————————————————————————————————-

Suluk Pathêt Manyura Jugag [2]
Lêng-lênging driya mangu mangu ,
mangun kung kandhuhan rimang ,
lir léna tanpa kanin ,
yèn tan tulusa mêngku Sang Dyah utama.
     Hati yg terpikat ragu-ragu ,
     membuat kasmaran trenyuh sedih ,
     seperti mati tanpa luka ,
     bila tak berhasil mendapatkan Sang Dyah utama (Sang Wanita utama)

———————————————————————————————————————-

Suluk Pathêt Manyura Ageng
Kilyan sangka rika tataman arêpat ,
rèhnya balé kancana ,
sobha bra mahêning pawal natar ,
ikarok mutyahara araras ,
widuriya amaranila ,
bapra ni pagêr tunjungnya mantên lumong ,
Muntab intên i gapuranya ,
macawintên suryakantha ujwala.
     Ke barat dari tempat itu , menyatu pertamanan ,
     dengan rumah emas (= pantisari : rumah yg berada di pertamanan)
     amatlah indah permai , kerikil-kerikil di halaman ,
     bercampur mutiara indah ,
     widuri dan permata biru (amaranila) ,
     -hiasan- teratai batu mirah di pagar tembok bersinar menyorot ,
     berpendar cahaya intan di gapura ,
     patung-patung -berhias- suryakantha memancarkan cahaya.

Keterangan :
Sekar Sardulawikridita di atas adalah lanjutan ,
dari seloka yg digunakan sebagai Suluk Pathêt Nêm Agêng [1].
Isinya menceritakan keindahan taman di kerajaan Hastina.

———————————————————————————————————————-

Ada-ada Manyura
Tandya bala Pandhawa byuh gumulung mangungsir ,
ring Sata Kurawa ,
kambah kongkih sru katitih ,
larut merut katut para ratu ,
tuwin sagung kang para Dipati.
     Dengan segera pasukan Pandhawa menyerbu dan bercampur ,
     dengan -pasukan- Sata Korawa (Kurawa seratus) ,
     diserang , dikalahkan , tumpang tindih (silih berganti) ,
     menyatu , terbawa , bercampur , para raja ,
     juga segenap Adipati.

———————————————————————————————————————-

Ada-ada Jugag [1]
Pandhita akarya wangsit ,
pindha kombang angajab ing tawang ,
susuh angin ngêndhi nggoné ,
myang galihing kangkung ,
isining wuluh wungwang.
     Pandhita memberi wangsit (pengetahuan) ,
     seperti kumbang berdoa di angkasa ,
     sarang angin dimanakah tempatnya ,
     juga hati -tanaman- kangkung ,
     isi dari -seruas- bambu kosong.

Keterangan :
Dalam kawruh Kejawen , kalimat-kalimat di atas disebut “isbat”.
Isbat adalah kalimat semacam perumpamaan yg mengandung makna filsafat.
“Isbat” sendiri artinya tetap , ketetapan , tidak berubah.

———————————————————————————————————————-

Ada-ada Jugag [2]
Niyata laruta sakwèh ning yodha sakurukula ,
ya tan angutusa Sang Bhisma Drona sumuruda ,
tuwi pêtêng i walêk ning rênwangdé lewu wulangun ,
wekasan awa têkap ning rah lumramadêti lêbu.
     Tentu akan lebur musnah sebanyaknya prajurit Kurawa ,
     bila Sang Bhisma -dan- Resi Drona tidak memberi aba-aba -untuk- mundur ,
     apalagi gelap oleh debu yg berterbangan membingungkan para prajurit ,
     -namun- akhirnya terang oleh darah yg mengalir membuat debu memadat.

Keterangan :
Di hari ke dua Bharatayuddha ,
meski Pandawa dan Korawa sama-sama menggelar siasat perang Garudawyuha ,
namun pasukan Korawa banyak yg mati karena mengamuknya Bhima dan Arjuna.
Melihat keadaan itu Resi Bhisma dan Resi Drona segera memberi aba-aba ,
agar pasukan Kurawa mundur.

———————————————————————————————————————-

Sêndhon Sastradatan [1]
Tatkala Narpa Krêsna ,
tan tulus anyakra ,
ri Rêsi Wara Jahnawisuta ,
ngka munggah sira kalih ing ratha ,
têhêr tumiyangakên ikang sarotama ,
tan wyarthan magawé pupug ,
ni guna sang rêsi ,
lêsu mari katarojwala ,
têkwan puh umiyat ri sang Wara Srikandhi ,
karana ni gupê niralaga.
     Ketika Prabu Kresna ,
     tidak jadi melepaskan senjata Cakra ,
     ke Resi Agung Putra Dewi Gangga (Maharesi Bhisma) ,
     maka keduanyapun (Arjuna dan Kresna) naik ke kereta -perang- ,
     segera (Arjuna) mengarahkan sarotama (panah utama) ,
     tidak meleset , menyebabkan berkurangnya ,
     kekuatan sang Resi (Maharesi Bhisma) ,
     melemah tak lagi tampak menyala-nyala -semangatnya- ,
     malah sirna – ketika- melihat sang Wara Srikandhi ,
     membuatnya seakan tak ada niat berperang.

Keterangan :
Saat Bharatayuddha hari ke 10 , Sang Mahasenapati Korawa , yaitu Maharesi Bhisma ,
mengamuk tanpa tanding , sehingga banyak prajurit dari Pandhawa yg mati.
Arjuna yg tidak segera melepaskan senjata pamungkas membuat Prabu Kresna marah ,
sampai-sampai sang Prabu Kresna lupa akan sumpahnya ,
bahwa , dalam Bharatayuddha tidak akan ikut berperang dengan menggunakan senjata.
Dengan senjata Cakra di tangan , Prabu Kresna pun turun dari kereta ,
mendekati dan hendak menghabisi Sang Maharesi Bhisma.
Namun Arjuna segera menyusul dan mengingatkan Prabu Kresna akan sumpahnya.

———————————————————————————————————————-

Sêndhon Sastradatan [2]
Mawantu witaning gita ,
ginupitèng kandhanira risang ,
Gandawastratmaja ,
sabêdhahing Jodhipati ,
punggawa samya anungkul ,
branèstri wus kaboyongan ,
tan ana sawalèng driya ,
sigra kondur sawadya ,
samarga ramé gumuruh ,
dalu kèndêl masanggrahan ,
ngunggar sukaning wadya ,
rinilan sakarsanira ,
dènirandon andrawina.
     Demikianlah permulaan tembang ,
     menceritakan tentang sang ,
     Gandawastratmaja (Bhima , Wrekodara) ,
     setelah ditaklukkannya Jodhipati ,
     para prajurit menyerah ,
     harta dan wanita (putri keraton) sudah diboyong ,
     tiada keraguan di hati ,
     segera kembalilah para prajurit ,
     sepanjang jalan ramai bergemuruh ,
     malam hari berhenti beristirahat ,
     membiarkan para prajurit bersenang-senang ,
     diijinkan semaunya ,
     mereka berpesta pora.

———————————————————————————————————————-

Sêndhon Kagok Kêtanon [1]
Dhuh , dhuh , dhuh , aoh , aoh , aoh ,
dhuh yana sun anembang tikus langu ,
trenggala kang saben longan ,
babo , babo ,
dhuh yana calurutan ,
kaya nggoleki bedange.
     Dhuh , dhuh , dhuh , aoh , aoh , aoh ,
     dhuh kawan aku bersenandung tikus bau ,
     dicarilah disetiap bagian bawah (ranjang , dipan , lemari , dsb)
     adhuh , adhuh ,
     dhuh kawan berlarian kesana-kemari seperti cecurut ,
     seperti mencari sarangnya.

———————————————————————————————————————-

Sêndhon Kagok Kêtanon [2]
Dhuh , dhuh , dhuh , aoh , aoh , aoh ,
dhuh yana sun anembang manten anyar ,
sing lanang wis brahi sing wadon durung brahi ,
babo , babo ,
dhuh yana lagi cedak ,
kepalang wong njaluk geni.
     Dhuh , dhuh , dhuh , aoh , aoh , aoh ,
     dhuh kawan aku bersenandung pengantin baru ,
     yg lelaki sudah bernafsu yg perempuan belum ,
     adhuh , adhuh ,
     dhuh kawan sedang dekat ,
     terhalang oleh orang yg minta api.

=================================================
Suluk , Ada-ada , Sêndhon , lainnya.
———————————————————————————————————————-

Jumangkah anggro sêsumbar ,
lindhu gêtêr patêr ,
kang bumi gonjing ,
gumaludhug guntur kêtug ,
gora rèh gara-gara ,
kadya bêlah bumi ,
gunung manggut-manggut ,
umob jaladri prakêmpa ,
pênyune kumambang wingwrin.
tuhu Wisnu Bathara
     Melangkah -sambil- bersuara keras menantang ,
     gempa diiringi guruh ,
     bumipun bergoyang ,
     bergemuruh guntur kilat ,
     keras -suaranya- seperti prahara ,
     seakan bumi terbelah ,
     gunung mengangguk-angguk ,
     laut berguncang -airnya- mendidih ,
     penyu-nya mengapung ketakutan ,
     benarlah -Prabu Kresna adalah penjelmaan- Bathara Wisnu.

Keterangan :
Sekar pangkur ini menggambarkan Prabu Kresna yg tiwikrama ,
ketika hendak dikeroyok para Kurawa di kerajaan Hastina ,
saat sang prabu menjadi duta pamungkas Pandawa.

———————————————————————————————————————-

Suluk Plêncung Jugag
Wanodya ayu utama mangambar arum ,
mangambar aruming kusuma ,
yèn ngandika èsmunya anggigit lathi ,
sêmbada gênging salira ,
lêlèwané milangêni ,
liringé nétra singa mulat kang lêng-lêng brangta.
     Wanita cantik utama menyebarkan wangi ,
     menyebarkan wanginya bunga ,
     bila berbicara seakan-akan menggigit bibir ,
     seimbang (pantas) tinggi besarnya badan ,
     gerak-gerik gayanya menyenangkan ,
     lirikan matanya yg melihat akan terpikat jatuh hati.

———————————————————————————————————————-

Kêlême mawa limut ,
kalamatan jroning alam kanyut ,
sanyatané iku kanyataan kaki ,
sêjatiné yèn tan émut ,
sayêkti tan bisa momor.
     Tenggelamnya (rasa itu) dengan suasana gelap ,
     mendapat firasat dalam alam yg menghanyutkan ,
     sebenarnya itu kenyataan , anakku ,
     sebenarnya bila tidak ingat (eling) ,
     tidak akan dapat menyatu.

Keterangan :
Sekar di atas adalah tembang gambuh petikan dari “Serat Wedhatama” bait ke 66.

———————————————————————————————————————-

Sigra cancut gumrêgut ,
ngêmbat watang ngrabasa musuh ,
tangkêp jaja kantaran bahu sayêkti ,
léna-léna praptèng lampus ,
sirna madyaning palugon.
     Segera menyingsingkan celana dan bergerak ,
     membawa tombak menerjang musuh ,
     beradu dada bertabrakan bahu sebenarnya ,
     -yg- tidak waspada akan menemui kematian ,
     hilang di tengah medan perang.

———————————————————————————————————————-

Pamêkaring warsitaning adi ,
cumantaka aniru pujangga ,
dahat mudha ing bathiné ,
nanging kêdhah ginunggung ,
tan wêruh yèn akèh ngèsêmi ,
kapêksa angrumpaka ,
surasa kang klantur ,
tutur kang katula-tula ,
tinaladêr pindha kalawan riris ,
mrih padhanging sasmita.
     Terbuka dan tersebarnya petuah utama ,
     memberanikan diri meniru pujangga ,
     sangatlah muda (bodoh) -pengetahuan- bathinnya ,
     namun harus didorong disemangati ,
     tanpa tahu akan banyak menertawakan ,
     terpaksa mengarang ,
     makna yg kelewat ,
     kata yg tersia-sia ,
     menetes-netes bagai melawan hujan ,
     supaya terang benderangnya pertanda.

———————————————————————————————————————-

Anoman malumpat sampun ,
praptèng witing nagasari ,
mulat mangandhap katingal ,
wanodya yu kuru aking.
     Anoman (Hanuman) sudah melompat ,
     sesampainya di pohon nagasari ,
     melihat ke bawah tampaklah ,
     wanita cantik kurus kering (Dewi Sinta).
=================================================
Daftar Pustaka (sumber bacaan) :
– Suluk Pedhalangan  –  S. Padmosoekotjo.
– Tuntunan Sulukan Pedalangan Djangkep  –  Kodiron BA.
– Sarasilah Wayang Purwa  –  S. Padmosoekotjo.
– Pagelaran wayang yg pernah dilihat dan didengar.
– Kamus Kawi Jawa  –  C.F Winter Sr & R.Ng. Ranggawarsita.
– Bausastra Pribadi.
– Lain-lain.

TEMBANG MOCOPAT(GURU LAGU, GURU GATRA)

PANGKUR

Pangkur yaiku tembang kang isine ngongkon manungsa nyingkirake hawa nafsu angkara murka, angkara murka yaiku hawa nafsu kang nggrogoti sukmane dhewe. angkara murka bisa ndadekna manungsa iku lali marang kang ngawe urip lan angkara murka bisa ndadikna dhewe kuwi cilaka


3       5     5        5     5     3      3     3
Se - kar pang - kur kang wi - na - ra
3      5     5       6    1      1         1    1      2  3    3

Le - la - buh - an kang kang - go wong a- u - rip
5     6  1      1   1    23   23
A - la be - cik pu - ni - ka
1        6     5   5      5        5    5
Pra - yo - ga ka - wruh - a - na
3      5    6      5    3    1   1   1    1   212   3     3
A - dat wa - ton pu - ni ku di - pun ka - du - lu
5         6    1        1    1    1    1     1
Mi - wah ing - kang ta - ta kra - ma
1         2    3      1     2     3      32   1
Den - ka   es - thi  - si - ang - ra - tri




Guru Gatra, Guru Wilangan , Lan Guru Lagu

7,8,11,8,7,12,8,8     a,i,u,a,u,a,i


 SINOM
 
Yaiku gambaraken mangsa wayah enom, akeh pengarepan lan angen - angen
 

Nulada laku utama
Tumprape wong tanah Jawi
Wong agung ing ngeksiganda
Panembahan snopati
Kepati amarsudi
Sudaning hwa nafsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amemangun karya nak tyas ing sesame


Guru Gatra , Guru Wilangan, Lan Guru Lagu Tembang Macapat Sinom :

9,8,8,8,8,7,8,7,8,12       a,i,a,i,i,u,a,i,a


 MIJIL
iku ngambaraken proses laire manungsa ing dunya, mijil/mbrojol/mencolot lan metune jabang bayi kaaran manungsa. Ana kang mbrojol ing tanah India, ana ing China, ana ing Afrika, Ing eropa, lan liya - liyane.

Tuladha :
Dedalane guna lawan sekti
Kudu andhap asor
Wani ngalah luhur wekasane
Tan mungkula yen dipun dukani
Bapang den simpangi
Ana catur mungkur

Guru Gatra, Guru Wilangan, Guru Lagu
6,10,6,10,6,6          i,o,e,i,i,u